Tölublað 2: Jórunn Viðar – minning

Jórunn Viðar – minning

Hildigunnur Rúnarsdóttir

„Það hefur aldrei verið um neitt annað að ræða fyrir mig. Það er bara mín lífsins braut. Ég geng bara eins og mér er eðlilegt.“

Þetta eru orð Jórunnar Viðar (7. desember 1918 – 2017) tónskálds og píanóleikara, úr viðtali sem Þorkell Sigurbjörnsson tók við hana í útvarpinu fyrir margt löngu. Þorkell hafði spurt hana hvers vegna hún hefði ákveðið að leggja tónlistina fyrir sig. Þetta hljómar svo sjálfsagt fyrir okkur í dag, en fyrir rúmum átta áratugum var það langt frá því sjálfgefið að átján ára reykvísk stúlka tæki sig upp og færi í tónlistarnám til útlanda. Jórunn var svo heppin að fæðast inn á mikið menningarheimili. Katrín Viðar, móðir hennar, hafði einnig farið utan til tónlistarnáms, kenndi á píanó og rak hljóðfæra- og hljómplötuverslun. Í búðinni fengu Jórunn og Drífa yngri systir hennar að hlusta á bestu tónlistarupptökur sem völ var á. Jórunn minnist þess að hafa hlustað með búðarstúlkunum á nýjustu plöturnar, ýmsa söngvara og píanista og tekið vel eftir þegar stúlkurnar pældu í hvaða raddir væru góðar, hvar væru falskir tónar og hvaða verk væru vel kompóneruð.

Klassísk tónlist var í heiðri höfð á æskuheimili Jórunnar en hún kynntist einnig annars konar tónlist. Á heimilinu voru vinnukonur, oftast utan af landi, sem báru með sér tónlistararf þjóðarinnar, söngluðu þjóðlög og stemmur, og fóru með þulur. Þetta átti eftir að hafa mikil áhrif á tónsmíðastíl Jórunnar. Jórunn hóf nám í píanóleik við Tónlistarskólann í Reykjavík árið 1933, þriðja árið sem skólinn starfaði. Síðan fór hún til Berlínar og stundaði þar framhaldsnám í píanóleik við Hochschule für Musik í tvö ár, bæði vetrar- og sumarannir. Þar komst hún í snertingu við hina mið-evrópsku tónlistarhefð.

Það kom ekki til af góðu að Jórunn fór að læra tónsmíðar. Árið 1943 veiktist maður hennar af krabbameini og leitaði sér lækninga í Bandaríkjunum. Jórunn fór árið eftir eftir manni sínum þangað og þegar hann var kominn á bataveg en ekki tilbúinn til að fara strax heim til Íslands ákvað hún að nýta tímann og sótti um í tónsmíðadeild hins virta Juilliard tónlistarháskóla í New York. Hún hafði alla tíð vitað að hún gæti samið tónlist og hafði samið fjölda verka sem fæst höfðu þó verið flutt. Hún vildi þó læra fagið. Eftir henni var haft: „Ég ætlaði ekki að verða viðvaningur og semja lög án þess að kunna það“.[1] Inntökuprófið skilaði henni í efsta bekk tónsmíðadeildarinnar þannig að eitthvað hefur hún nú kunnað fyrir sér áður en hún fór út. Kennari Jórunnar í Juilliard var tónskáldið og fiðluleikarinn Vittorio Giannini. Á yngri árum sínum samdi hann tónlist í síðrómantískum stíl en færði sig þegar lengra leið á ævina nær nýklassík. Tónlist Jórunnar ber keim af náminu, hún nýtti sér klassísk form, svítur og fúgur en lagði síður áherslu á avant-garde og tilraunamennsku.

Heim fluttu þau hjónin árið 1947 og Jórunn lét þegar til sín taka í tónlistarlífinu. Hún hélt sína fyrstu einleikstónleika fyrir fullu húsi í Austurbæjarbíói sem þá var einn helsti tónleikasalur landsins. Hún fékk mjög góðar viðtökur, í Vísi birtist t.d. þessi dómur:

Frú Jórunn hefir ekki brugðizt þeim vonum, sem gerðar hafa verið til hennar. Þrátt fyrir erfiðar aðstæður, erilsöm heimilisstörf og ígripa-þjálfun, sýndi hún ótvíræð meistaragrip á hljóðfærinu, myndugan og hugljúfan flutning og sjálfsaga, sem hvergi skeikaði. Ósjaldan brá fyrir glitrandi innileik í spilinu, en í sterkari köflunum meiri þrótti og jafnvel hörku í áslætti en maður hefði haldið sig geta búizt við af jafn grannvaxinni sönglilju.[2]

Hún hélt einleikstónleika nær árlega upp frá þessu, bæði í Reykjavík og utan. Aðstaðan til æfinga var ekki beysin, enda sá hún um heimilið meðfram tónlistarstörfunum. Í viðtali við hana kom fram að hún var mjög hógvær og vildi ekki að mikið væri látið með sig: „Þér megið ekki fara að gera neitt veður út af mér, ég er hvorki undrabarn né útlendingur – heldur bara venjuleg manneskja sem sit heima og spila á píanóið mitt, alvön því að krakkarnir komi og geri að mér aðsúg, leggist ofan á pedalana, haldi fyrir augun á mér og þar fram eftir götunum“.[3] Hún kvartar ekki yfir þessu, síðar í sama viðtali segir hún: „… listamaður er alltaf listamaður, hvort heldur sem er karl eða kona, tækifærin bjóðast báðum jafnt.“ Hún vill ekki meina að hún hafi liðið fyrir að vera eina konan í hópi háskólamenntaðra atvinnupíanista hér á landi, hafi hvorki fengið sérmeðferð að góðu né illu. Einu sinni sárnaði henni þó umsögn, þegar í blaði, í annars góðum tónleikadómi birtist klausan „Geri aðrar húsmæður betur!“.[4]

Eitt fyrsta verkefni Jórunnar þegar hún kom heim úr náminu í Juilliard var að semja tónlist við kvikmyndina Síðasti bærinn í dalnum sem frumsýnd var þann 30. mars árið 1950. Það var mikið verk því ekki er mikið talað í myndinni en tónlist hljómar nær allan tímann. Jórunn var þannig fyrsta kvikmyndatónskáld þjóðarinnar, aðeins ein talmynd hafði áður verið gerð en hún var án tónlistar. Hún hafði heilmikið að gera eftir þetta, fékk fjölmörg verkefni í leikhúsum og ágætlega greitt fyrir það. Jón Leifs hafði á orði við hana að nú væri hún tekjuhæsta tónskáld á Íslandi og hvort hún vildi ekki ganga í Tónskáldafélag Íslands. Það þáði hún og var þar eina konan í yfir 20 ár.

Ekki var nóg með að Jórunn semdi fyrst Íslendinga kvikmyndatónlist heldur átti hún einnig fyrsta íslenska tónverkið sem samið var við ballett. Eldur, balletttónlist var samin fyrir Listamannaþing í Þjóðleikhúsinu á opnunarári þess, 1950. Ballettinn er í einum þætti sem tekur um 10 mínútur í flutningi. Tónverkið er enn flutt reglulega á tónleikum, bæði innan lands og utan. Fyrir utan þessi stóru verkefni samdi Jórunn ógrynnin öll af píanóverkum, sönglögum, kórverkum og kammertónlist. Hún er af sumum talin besta lieder-tónskáld Íslendinga fyrr og síðar. Hún sækir tónefni í mörg verka sinna í menningararf Íslands og sveipar hann sínu eigin tónmáli og stíl. Einna þekktast er kannski keðjusöngurinn Það á að gefa börnum brauð, sem margir halda að sé þjóðlag. Hugleiðing um fimm gamlar stemmur, fyrir einleikspíanó oog Íslensk svíta fyrir fiðlu og píanó eru einnig góð dæmi um hvernig Jórunn nýtti sér þjóðlagaarf Íslendinga. Í Stemmunum notar hún þjóðlögin sjálf til að leggja út frá en í Íslenskri svítu semur hún verk í þjóðlagastíl. Mörg fleiri dæmi væri hægt að telja upp.

Þekktust er Jórunn þó kannski fyrir sönglög sín. Hún hefur verið kölluð helsta lieder-tónskáld Íslands, vald hennar á stílnum var gríðargott. Hún var óhrædd að nota glettni og húmor í tónlistinni og hafði mjög góða tilfinningu fyrir laglínu. Einnig hafði hún mjög gott lag á að mála orðin í tónum. Hún samdi fjöldann allan af lögum fyrir söngrödd og píanó og þau lög eru mikið flutt og munu áreiðanlega lifa áfram með íslenskum söngvurum og tónleikagestum.

Jórunn Viðar lést þann 27. febrúar síðastliðinn. Hún varð 98 ára gömul. Brunnur hennar er þornaður en arfurinn sem hún skilur eftir sig er ómetanlegur fyrir okkur sem í spor hennar feta.

^{Rakel Edda Guðmundsdóttir fær kærar þakkir fyrir afnot af BA ritgerð hennar við ritun þessa pistils („Jórunn Viðar – tónskáldið og píanóleikarinn“, Háskóli Íslands, 2006).}

^{Styttri útgáfa pistilsins birtist fyrst á knuz.is 13. desember 2014.}