Sjálfstæðisyfirlýsing þjóðar í óperettu - Í álögum, fyrsta íslenska óperettan

Dr. Helgi Rafn Ingvarsson
 
 
Inngangur
Fyrsta íslenska óperettan var Í álögum með tónlist eftir Sigurð Þórðarson og handrit eftir Dagfinn Sveinbjörnsson, frumflutt í Iðnó, Reykjavík, 25.apríl 1944. Í álögum er þar með ekki aðeins fyrsta íslenska óperettan heldur einnig fyrsta íslenska óperíska verkið samið og flutt á Íslandi, af Íslendingum, fyrir Íslendinga. Einnig er tímasetningin merkileg. Óperettan var samin og frumflutt á einum stærsta vendipunkti í sögu Íslands; við urðum sjálfstæð þjóð eftir að hafa verið undir yfirráðum Danmerkur síðan á 14.öld. Verkið virðist litað af þessum tímamótum og er á marga vegu einkar íslenskt. Efni þessarar fyrstu íslensku óperettu er sótt nánast þrjár aldir aftur í þjóðlífið, þegar einokun og önnur óáran hafði þjáð þjóðina og lamað orku hennar, en fyrstu glætu viðreisnar og vakningar bregður fyrir. Tónskáldið Sigurður Þórðarson nýtir sér áhrif úr íslenskum þjóðlaga arfi sem gerir tónlistina þyngri á köflum en venjulega gengur og gerist í óperettum.
 
Skortur hefur verið á texta sem tekur saman upplýsingar um þetta merkilega verk. Til þess að bæta úr því lagðist undirritaður í rannsókn á árunum 2019-2021 og safnaði saman gögnum. Þessi grein er afsprengi þeirrar rannsóknar og er markmiðið með henni að gefa áhugafólki um íslenska menningarsögu innsýn í efnistök óperettunnar með nýjum greiningum höfundar á handriti og raddskrá Í álögum og undirstrika þannig hið sérstaka og hið þjóðlega sem þar finnst. Auk þess er það von höfundar að skrif þessi auki áhuga lesenda á óperusögu Íslands, sem er stutt en þó rík af íslenskum verkum.
 
picture_1.png
 

1: Sigurður Þórðarson (vinstri) og Dagfinnur Sveinbjörnsson (hægri).

 

Sagan

Eina sögusamantektin sem fannst við upphaf þessarar rannsóknar var samantekt á ensku, m.a. gefin út á bakhlið 45-snúninga hljómplötu sem kom út 1957, en sú samantekt er ekki nógu nákvæm til að styðjast við hér. Sumt virðist týnast í þýðingunni úr íslensku yfir á ensku og aðrir liðir eru hreinlega ekki réttir, sé vandlega að gáð. Ég set því fram hér mína eigin samantekt á framvindu sögunnar í óperettunni, ásamt uppfærðum lista yfir hlutverk og persónur. Hvergi er að finna samantekt tónskálds á raddtýpum hlutverkanna og eru því þær raddtýpur sem eru ritaðar hér byggðar á mínu mati.
 
Útdráttur sögu
 
1.þáttur
 
Leikurinn gerist seint á 18.öld. Lögmannssetrið í Dal. Dagstofa í júlí.
 
Lögmannsfrúin, móðir Rannveigar, vill að Rannveig sinni náminu og verkunum betur, en Rannveig, dóttir lögmannsins í Dal, um tvítugt, þolir ekki að vera innilukt öllum stundum. Vala og Rannveig ræða um álfa. Rannveig er ekki sannfærð um að þeir séu til, en Vala segist hafa séð þá með eigin augum. Skúli syngur ástarsöng fyrir utan glugga Rannveigar, „Þú situr sem glóey í garði.“ Rannveig tekur undir. Lögmaðurinn, faðir hennar, tilkynnir Rannveigu að það þurfi að koma henni í hjónaband, en hún vill sjá um það sjálf. Hann hefur fundið fyrir hana vonbiðil, Ara, sem sé umboðsmaður Dana og meðal valdamestu manna landsins. Við komumst að því að Skúli hefur verið að flytja inn vörur fyrir Lögmanninn, í óþökk einokunarverslunar Danmerkur og Skúli hefur orðið Lögmanni úti um myndarlegan afslátt. Skúli fer. Ari umboðsmaður mætir á svæðið og biður um hönd Rannveigar. Ari vill fá svar undireins, en Lögmaður vill fá umhugsunarfrest.
 
2.þáttur
 
Nokkrum dögum seinna. Grasivaxin hlíð með stórum klettum. Fjöll og jöklar í fjarlægð.
 
Skúli, Jón stúdent, Rannveig, og vinkonur Rannveigar, Sólveig og Sigríður, daðra og gantast. Rannveig segir Skúla frá giftingaráformum Ara og að gegn Skúla sé hafin „vægðarlaus ofsókn“. Hópurinn kemst að því að skip og vörur Skúla hafa verið gerð upptæk. Opnast skyndilega fyrir þeim kletturinn. Þar kemur út ung álfkona sem varar þau við að menn séu á leið til fundar við þau. Hún segir þeim að hverfa til vöruskemmunnar niður við sjó og veita þeim viðtöku. Eins og hendi sé veifað eru ungmennin stödd í vöruskemmunni. Sendimaður kemur inn og tilkynnir Skúla að það sé búið að kyrrsetja skipið hans. Ari ryðst inn í hermannabúningi með sverð í belti ásamt fylgdarliði. Stúlkurnar koma aftur inn ásamt Jóni stúdent sem er nú í kvenmanns gervi. Þau trufla Ara svo Skúli geti laumast í burtu. Ari uppgvötvar að Skúli er horfinn og ræsir út liðsmenn sína.
 
3.þáttur
 
Uppi á fjöllum, viku síðar.
 
Rannveig og Skúli hafa flúið til fjalla. Ung álfkona, klædd í skrautlegan bláan kirtil, stendur skyndilega við hlið Rannveigar. Álfkonan veit hvað er í vændum og vill hjálpa Rannveigu og Skúla. Hún varar Rannveigu við að ef hún dvelur hér stundinni lengur eru henni búin hin hörmulegustu örlög. Með göldrum hverfa þær báðar. Skúli kemur og sér að Rannveig er horfin en í hennar stað stendur hjá honum tígurleg stúlka. Hún reynir að lokka Skúla með sér inn í hamarinn, blæs í augu honum og leggur hann í álög. Minni hans tekur að sljóvgast. Hún leiðir hann til föður síns, álfakonungsins, sem í glæstum skrúða situr fyrir gafli salar í hásæti. Konungur gefur þau saman. Skúli kemur til sjálfs síns, brýtur af sér álagafjötrana og vill burt. Álfkonan grætur missi eiginmanns síns en leyfir honum að fara. Álfakonungur er ekki eins sáttfús og leggur á Skúla þau álög að hann skuli í óminnisástandi búa mönnum fjarri „en hverja jólanótt verða hinn fegursti riddari í gervi fornkonunga, ólmast þá með álfum og angra byggðalíð.“
 
4. þáttur
 
Lögmannsstofan í Dal, jól.
 
Brúðkaupsveisla Rannveigar og Ara mun hefjast strax eftir aftansönginn, en Rannveig ætlar ekki með í messuna. Hún segist ætla að vera eftir og passa upp á bæinn: „Það fæst enginn annar heimamanna til þess ótilneyddur vegna þeirra atburða, sem oft hafa orðið hér á jólanótt undanfarin ár.“ Áður en Vala fer teiknar hún verndar hring í kringum Rannveigu og segir henni að „út fyrir þennan hring sem ég hef rist hér í kringum þig, máttu þig hvergi hræra, hvað sem á gengur.“ Hulduvera birtist Rannveigu og segir henni að í nótt sé Skúli á ferð í álögum með illþýði og álfum. Veran gefur Rannveigu bókfelli þar sem svör við gátum hulduvættana er að finna.[1] Þetta kvöld stenst Rannveig allskyns þrautir og freistingar frá álfum og tröllum sem ryðjast inn í herbergið með látum. Meðal þeirra er hinn fegursti riddari sem reynir að lokka hana inn í töfraveröld með ýmsum framandi tilboðum. Hún afþakkar. Að lokum leggur hann fyrir hana gátuna „Hvað fær lífsins angist eytt?“. Rannveig svarar rétt, þökk sé bókfellinu frá verunni: „elskan getur dauðan deytt“. Álagahamurinn fellur af honum og eftir situr ringlaður Skúli. Þau fallast í faðma. Lögmaður, frú, Ari og gestir koma inn. Ari er æstur. Rannveig setur ljós í gluggan, merki til Jóns stúdents um að koma. Jón stúdent og nokkrir aðrir ryðjast inn. Það kemur hik á Ara, en Lögmaður færist í aukana þegar hann sér að þeim hefur borist liðsauki. Hann lætur handtaka Ara.
 
Þjóðerniskennd þemu
Hin þjóðlegu þemu sem koma fram í sögu Í álögum eru ýmis. Sum úr þjóðsögum og íslenskri náttúru, önnur úr bókmenntum og stjórnmálum. Helst eru það þó þrjú sem standa uppúr og verður fjallað sérstaklega um hér: Frelsisþrá, einokunin og álfar.
 
Frelsisþrá
Í stórum dráttum er hægt að túlka Rannveigu og Skúla sem tvær ólíkar persónugervingar á íslensku sjálfstæði. Rannveig er hin hráa, hreina frelsisþrá og þjóðerniskennd. Í 1. þætti syngur Rannveig: „Ég er ímynd Fjallkonunnar frjálsa anda, / sem fjötrar engir ná að granda, / langar ei til fjarlægra furðustranda, / finst [sic] allt best hér heima: / heiðar nætur, norðurljósa geima.“ Ari, umboðsmaður konungs og danskrar verslunar, vill giftast henni, en hún vill ekkert með hann hafa. Seinna bætir hún við: „Ég blessa mína bernskugrund / og bind við hana tryggð, / hin tignu fjöll við firði´ og sund, / sem frjórri skýla byggð. Hún geymir feðra frægðarorð, / þeir frelsi um‘ og dáð. Mín aldna, fagra Ísastorð / skal aldrei hædd né smáð, / mín aldna, fagra Ísastorð / skal aldrei hædd né smáð“ (sjá mynd 2).
 
mynd2.png
 

2: Blaðsíða úr laginu „Ég er ímynd fallkonunnar“ sem Rannveig syngur í 1.þætti. Hér undirstrikar Rannveig hlutverk sitt sem persónugervingur Fjallkonunnar og íslensks sjálfstæðis.

 
Hún vill vera frjáls og lifa sínu lífi eins og hún vill. Hún vill m.a. vera með Skúla, sem er líka frjáls í anda og frelsissinni, þó hann sé ekki yfir það hafinn að leita tækifæra utan landssteinanna. Í dúettnum „Með góðum vin“ í 1.þætti syngur Skúli „Eg bráðlega héðan burtu fer / blíðasta vina, fylgdu mér. / Suður mót sól og degi, / suður mót sól og degi / um Sjafnar ögrandi vegi.“ Rannveig svarar þá: „Til framandi landa þú fara vilt, / það furðu gegnir um slíkan pilt / að una sér ekki heima. / Mig engu þú mátt leyna.“ Skúli syngur: „Eg friðlaus er á frónskri grund, / í fjarlægð dvelja enn um stund, / því einokun allsráðandi / því einokun allsráðandi / er enn í þessu landi.“
 
Einokunin
Ari er persónugervingur þeirra hafta sem héldu þjóðinni aftur í aldaraðir, m.a. einokunarverslunin. Kaupmannastéttin og einokunarverslun Danaveldis hafði sín áhrif á lífið í landinu á sínum tíma. Baldur Andrésson segir í Tónlistarsögu Reykjavíkur:
 
Reykjavík var frá því hún fékk kaupstaðar réttindi [18.ágúst 1786] og fram yfir miðja 19.öld aðallega danskur kaupstaður. Kaupmannsstéttin var að vísu fámenn, en átti þó mest undir sér, og í augum alþýðunnar var hún „auðvaldið“ í bænum. Ríkustu kaupmennirnir voru af dönsku bergi brotnir [...] tæplega var ízlenskt orð talað óbjagað í Reykjavík í þá daga [...] Þeir [dönsku] fyrirlitu íslenzkt mál og menningu og yfirleitt allt, sem ízlenskt var. Þeir voru hér ekki til annars en að græða fé, og hurfu héðan jafnskjótt og þeir höfðu auðgast nægilega mikið... (Baldur Andrésson, 2008).[2]
 
Dönsku kaupmennirnir auðguðust svona á Íslandi vegna þeirrar einokunar stefnu sem var ríkjandi á landinu og lýsti hún sér helst í því að aðeins kaupmönnum búsettum í Kaupmannahöfn var leyft að versla á Íslandi. Þetta er ástæðan fyrir því afhverju Skúli lendir uppá kannt við yfirvöld í óperettunni, en hann flytur inn vörur frá Englandi þvert á þessi lög. Ari, umboðsmaður danskrar verslunar, hefur því umboð til að leggja hald á skip hans og vörur. Einokunartímabilið hófst árið 1602 og stóð til ársloka 1787 þar til svokölluð „fríhöndlun“ tók við. Þó var þar ekki um „fríverslun“ að ræða í nútímaskilningi og enn allnokkur höft við lýð (ibid). Lífsgæði Íslendinga - og stundum hreinlega lífið sjálft - lá undir þessum höftum (Gísli Gunnarsson, 1987).
 
Í laginu „Í konungsins nafni“ í 1. þætti syngur Ari: „Í konungsins nafni við fjötrum nú fantinn [Skúla] / og farminn og skipið eg óðara tek. / Svo fer þeim, sem ei vilja auðmjúkir hlýða, / já, alla, sem þrjóskast / frá völdum eg rek.“ Hann hættir ekki þar heldur ógnar Lögmanninum hreinlega beint út með sverði: „Og lögmaður, þér verður hollast að hlýða / því hér hef eg vopnið sem bíta mun þig. / Nú skuluð þið allir að fótum mér falla / því fært er ei neinum að etja við mig.“ Lögmaður maldar í móinn: „Með fólsku og ofstopa uppi þú veður / og æðir um sveitir sem grenjandi ljón, / en þér skal ei auðnast að buga og beygja / borgara landsins og konungsins þjón.“
 
Fleiri fjandmenn er að finna í óperettunni en Ara, en Dagfinnur Sveinbjörnsson leggur fram ýmsar illviljaðar persónur. Mörgum þeirra lyftir hann hreinlega beint úr hinni hefðbundnu íslensku álfatrú, oft jafnvel orðrétt úr þjóðsögunum eins og þær voru ritaðar af Jóni Árnasyni.
 
Álfar
 
mynd3.png
 

3: Álfahöllin. Mynd birt á forsíðu fálkans 20.tölublað 19.05.1944.

Hægt er að túlka álfana (Álfakonung, Álfakonu og Álfakór) í Í álögum sem persónugervingu ógurlegrar íslenskrar náttúru sem getur oft verið vægðarlaus. Álfar eru íslensk þjóðtrú og samkvæmt Valdimar Tr. Hafstein, þjóðfræðingi við Háskóla Íslands, eru íslenskir álfar ólíkir þeim sem finnast í enskum og skandinavískum sögum. Sögurnar lýsa álfunum sem verum sem lifa í öðrum heimi samhliða mannfólkinu og líkjast þeim á flestan hátt. Þeir eru svipaðir í útliti og ganga til svipaðra verka. Þeir eru fjarlægir og ókunnir en þó í nágrenni heimkynna okkar. Álfar standa fyrir náttúruna í miðri menningunni, fyrir öræfin, óbyggðina í miðri uppbyggingunni. Heimili þeirra - klettar, holt og tjarnir - eru bannhelgir staðir. Það má ekki hreyfa við þeim á nokkurn hátt (Valdimar Hafstein, 2000). Jón Árnason þjóðsagnasafnari segir að álfar „hafa verið álitnir svo voldugar verur að menn hafa bæði borið virðingu fyrir þeim og óttazt þá. [...] Þessi trú um álfabyggðir í hólum er ævagömul og eldri miklu en kristni...“ (Jón Árnason, 1954, bls. 3-4). Innblástur Dagfinns og Sigurðar fyrir álfunum í Í álögum er því ekki úr lausu lofti gripinn. T.a.m. virðist álfkonan þeirra í blá kirtlinum eiga sér fyrirmynd í þjóðsögunum „Hjúin á Aðalbóli“ (ibid, bls. 39) og „Meystelpan á Kirkjubóli“ (ibid, bls. 46).
 
Jón heldur áfram: „Það var almenn trú að álfar væru tvenns konar, sumir góðir, en sumir illir...“ (ibid, bls. 5-6). Illska álfana birtist m.a. í formi gylliboða. Gylliboð álfa geta verið af ýmsum toga en það er vissara að verða alls ekki við neinu sem þeir bjóða. Álfarnir tæla Skúla í hjónaband við dóttur Álfakonungs og þegar hann þrjóskast við er hann hreinlega dáleiddur og neyddur til þess. Slíkt gerist einnig í þjóðsögunum: „Það er oft í sögnum haft hér á landi [...] að álfkonur hafi lagt ástarhug á mennska menn [...] Varúðarvert hefur það þótt að skorast undan fylgilagi við álfa, en þó öllu hættulegra að bregða heit sín við þá...“ (ibid, bls.58). Skúli tekur við konungdæmi og ríkidæmi frá álfunum en það er það augljóstlega gegn vilja hans sjálfs. Stuttu seinna syngur hann: „Með töfrum illum tældur hef ég verið. / Myrkra valdsins ógnir að mér sækja. / Nei - geislar ljóss nú fylla hug og hjarta. / Kraftur ljóssins kemur mér til hjálpar. / Burt með ykkur skæðu skuggavaldar. / Skelfist, skelfist birtu nýrrar aldar.“ Hann bregst þar með heitum sínum. Honum er refsað og hann lagður í frekari álög. Gengur hann eftir það um í móki og óminni, í gervi fagurs riddara, sem með álfum hryllir og tryllir mannfólkið um jól.
 
Jón Árnason segir að það beri einna mest á álfum um og í kringum jól og nýár. Um jólin halda þeir samsæti og veislur, spila á hljóðfæri og dansa, ýmist í mannahíbýlum eða í álfabyggðum (Jón Árnason, 1954, bls. 100). Margar þjóðsögur eru til um að álfar ryðjist inn í mannabústaði á jólum, haldi þar veislu og reyni að pretta og leggja gylliboð fyrir það mannfólk sem þar fyrirfinnst. Ef viðkomandi tekur einhverju boðinu fer illa fyrir þeim, hann/hún deyr eða verður galin/n, rétt eins og Fúsi í sögunni hér á undan. Slíkt gerist í þjóðsögunum „Hildur álfadrottning“ (ibid, bls. 105), „Álfarnir og Helga bóndadóttir“ og „Jólanóttin“ (ibid, bls. 114) svo dæmi séu tekin. Rannveig tekst á við álfana í 4. þætti er hún er ein heima á jólanótt og freistar þess að leysa Skúla undan álögunum. Rannveig stenst allar freistingar frá álfunum og eftir drjúga stund kallar hún uppyfir sig: „Dagur á lofti“ sem verður til þess að álfarnir ærast, dans þeirra verður viltur og þeir taka að ryðjast út. Þeir vilja ekki lenda í dagsbirtunni. Eftir stendur riddarinn (Skúli í álögum) og reynir að freista hennar enn frekar. Hann býður henni ríkidæmi, hásæti og höll. Þessi sena í óperettunni er lík því sem sést m.a. í þjóðsögunni „Jólanóttin“ þar sem vinnukona er látin vera ein heima um jól er allir aðrir fara til messu (Jón Árnason, 1954, bls. 114).
 
Dagfinnur Sveinbjörnsson nýtir sér þjóðsagnararfinn til að skapa þessar persónur og þeirra heim. Flestir íslenskir áhorfendur óperettunnar ættu að kannast við þær tilvísanir sem þar birtast og jafnvel myndu sumir vita nákvæmlega úr hvaða sögum þær koma. Þetta eykur á þjóðlegan blæ verksins, en sökum eðlis álfatrúarinnar - hversu grimmir álfarnir geta verið við mannfólkið -  bregður hér fyrir nokkuð drekkri, alvarlegri tón en óperettur eru ef til vill helst þekktar fyrir.
 
Óvenjulega alvarlegt umfjöllunarefni
Samkvæmt The Oxford Companion to Music er ein skilgreiningin á óperettu að hún innihaldi venjulega talað mál í bland við söng (Scholes, 1991). Í Í álögum finnast margar talaðar senur. Handritið er mjög langt, eða 72 blaðsíður af texta. Það hlítur að teljast í lengri kantinum og einungis er brot af þeim texta sett í tóna af Sigurði Þórðarsyni. Í álögum inniheldur þar af leiðandi mun meiri talaðan texta heldur en sunginn, en slíkt er ekki endilega óvenjulegt, en það er t.d. einnig svo í hinu fræga óperettuverki Kátu ekkjunni eftir Franz Lehár. Þrátt fyrir mikið af töluðum texta finnast þó í Í álögum einhver 38 sungin lög og þar er ekki með talin nokkrar framsagnir (talaður texti með tónlistar undirspili) og fjölmörg ósungin hljóðfæranúmer eins og forspil, millispil og dansar.
 
Einnig segir í The Oxford Companion to Music að óperetta sé „svo gott sem samheiti fyrir tónrænan gamanleik“ (ibid). Sagan í Í álögum er því samkvæmt því heilt á litið tiltölulega óvenjuleg fyrir óperettu en venjulega fer meira fyrir léttum umfjöllunarefnun, s.s skopstælingum, försum eða háðslegri gagnrýni. Ari, verandi fulltrúi danskrar einokunarverslunar, ætti að vera auðvelt skotmark fyrir skopstælingar eða háðslega gagnrýni, en lítið fer fyrir því, allavega í tónlistar atriðum, fyrir utan í „Þú eigi skalt okkur fá“ í 2. þætti þegar Jón stúdent klæðir sig í kvennmannsföt til að trufla Ara svo Skúli geti flúið og komist undan handtöku. Í töluðu senunni áður en lagið hefst situr Ari að sumbli með unga fólkinu og þar fellur Ari algerlega fyrir þessu gríni og verður að atlægi. „Ari: (við Jón) Þú brosir svo yndislega. Jón st.: Finnst yður það? Ari: (Drekkur) Gefðu mér fyrsta kossinn (breiðir út faðminn). Ást mín til þín er eins og ólgandi haf. Jón st.: (Fær klígju) Hægan, hægan. Eg er að fá sjósótt. Við skulum drekka meira. (Þeir skála, Ari drekkur mikið).“ Það virðist vera helst Lögmaðurinn, faðir Rannveigar, sem fær kjánalega, trúðalega tónlist sem undirspil, en það dregur úr alvarleika hans. Sá stíll er oft í furðulegri mótsögn við þau alvarlegu efni sem hann syngur um. Í laginu „Það reyndist vandi“ heyrist furðulega léttúðug tónlist miðað við þann alvarlega tón sem heyrist í textanum: „Það reynist vandi að velja milli valdsins og þess sem réttast er“ syngur hann. Þetta er lag um siðferðislegar spurningar. Hann er að velta því fyrir sér hvernig hann eigi að bregðast við því að Skúli hafi mútað sér: „Enginn má lærðum manni múta til miskunnar nei, nei allra síst. Nú tek ég skip og alt þar á, af því mun hylli konungs fá.“ Tónlist lögmannsins teiknar hann oft upp sem hálfgerðan trúð. Stundum virkar þetta furðulega. Óperettuformið virðist fá að ráða einu og öllu um stíl tónlistarinnar í þessu tilfelli.
 
Tónlistin er þó ekki alltaf létt. Rétt eins og Dagfinnur sækir Sigurður Þórðarson einnig innblástur í þjóðararfinn sem ýtir enn frekar undir þennan óvenjulega þyngri tón verksins. Sigurður nýtir þessi þjóðlegu blæbrigði til að veita vissum augnablikum í sögunni sérstakan dramatískan lit sem tengist framvindu sögunnar.
 

Tónlistin

Hinn þyngri tónn
Sigurður Grímsson gagnrýnandi hjá Morgunblaðinu var viðstaddur frumflutning Í álögum 1944 og hann sér ástæðu til að minnast á hinn þunga blæ tónlistarinnar:
 
„Þess er getið hjer að framan að höfundur textans hafi ofið söguþráðinn íslenskri þjóðtrú og þjóðsögum. [...] Þetta hefir eðlilega gefið tónskáldinu tilefni til þess að færa sjer í nyt ísl. þjóðlagastef [...] Það hefir gefið músikkinni þjóðlegan blæ, en fyrir það hefir hún óneitanlega orðið þyngri en menn eiga að venjast í óperettum“ (Sigurður Grímsson, 1944).
 
Það eru allavega tólf skipti í óperettunni þar sem má heyra tónlist sem hægt væri að greina sem „þunga“ og/eða „þjóðlega“. Helst eru það tvö einkenni sem standa uppúr sem tiltölulega algeng í þeim tónlistarnúmerum: Gangandi fimmundir og ferundir annarsvegar og þrástef í bassa hinsvegar. Nær alltaf á sú tónlist við álfa eða álfaheim. Hér fara á eftir örfá dæmi.
 
Álfastefin
Tvö endurtekin stef eru algeng í tengslum við álfaheim. Upprunaleg mynd hins fyrra einkennist af C moll og gangandi fimmundum og ferundum. Það kemur fyrst fram í keðjusöng í „Ríðum og ríðum“, sungið af álfakór í 3. þætti.[3] Þetta er líklega stærsta tónlistaratriði verksins með kór. Stefið fylgir álfakórnum (notað sem nokkurnskonar leitmotif) [4] og birtist stundum í breyttri mynd, þróað í aðrar samsetningar.[5]
 
mynd4.png
 

4: „Ríðum og ríðum“ nr.28 í 4. þætti.

Þessar gangandi ferundir og fimmundir ganga ekki samsíða eftir ströngustu reglum, en gangurinn er þó nægilega staðfastur til að liturinn komi sterklega í gegn. Kórinn syngur í keðjusöng; Bassi kemur fyrst inn á nótunni C í einn takt syngjandi „ríðum og ríðum það...“ áður en tenór kemur inn með sömu línu 5und ofar, á G, einum takti seinna koma alt og sópran inn með sömu laglínu í gangandi ferundum. Útkoman er kórsöngur með íslenskum þjóðlaga brag þar sem bassi og tenór annarsvegar og sópran og alt hinsvegar skarast á í texta og tónum í marseringar takti sem hefur yfir sér ógnandi tón. Hér gengur á svið hópur vætta sem hefur með sér allt annað tónmál en við höfum átt að venjast hingað til í óperettunni og augljóst er að við höfum stigið inn í annan heim.
 
Annað dæmi er um miðbik lagsins „Huga minn sundlar“ í 3. þætti fær Álfakonan hratt, reitt tónefni í fimmundum er hún syngur „Ærið, ærið, þessa konukind“.[6] Hér er ekki um hið fyrrnefnda álfastef að ræða í beinum skilningi en hægri hendi í píanó spilar tveggja takta mótíf í 2/4 sem ferðast í fimmundum, frá A til E til B þar sem það er spilað í gangandi ferundum og seinna fimmundum.
 
mynd5.png
 

5: Brot úr laginu „Huga minn sundlar“ í 3. Þætti.

Seinna álfastefið er einnig að finna í „Ríðum og ríðum“ og er byggt á síendurteknum krómatískum gangi niður um ferund í fjórum sextándupörtum og tveimur áttundapörtum. Það er örsjaldan sungið en kemur langoftast fram í undirspili. Undirspilið í píanóinu í „Ríðum og ríðum“ er byggt á þessu þrástefi; síendurteknu C-i í áttundum í vinstri hendi með hið krómatíska álfastefi frá C niður á G í hægri hendi sem færist svo niður í vinstri hendi eftir þrjá takta. Köllum þetta „krómatískt álfastef“ (einnig notað sem leitmotif). Þetta stef skapar hughrif tengd grjóti og harðneskjulegum fjöllum er það er spilað á dýpri strengjahljóðfærin.[7]
 
Álfadansar
Einsleit þrástef í bassa finnast víða er álfar koma fram. Stundum stíga álfarnir dans og fyrir þau tækifæri hefur Sigurður Þórðarson samið ýmsa tónlist fyrir hljómsveit sem fær titilinn „Dans“. Þegar Álfakonan hefur lokkað Skúla inn í höllina í klettinum í 3. þætti segir Álfakonungur: „Setjið hann [Skúla] í hásæti við hlið mér og dóttur mína til hægri handar. Látið hljómsveitina leika og dansmeyjarnar dansa, svo að skemmtun er nóg.“ Em hljómur endurtekinn sem bú-ba þrástef í 11 takta, krómantískir tengitónar og forslagsnótur í laglínu sem leiða meðal annars á hreint C sem hangir ómstrítt á móti Em hljómi í vinstri hendi.
 
mynd6.png
 

6: Fyrstu 11 taktarnir úr „Dans“ í 3. Þætti.

Þetta er einstakur litur - heyrist aðeins í þessu tónlistar númeri - og setur uggvekjandi stemmingu. Auk þess má nefna nokkur afturkölluð Fís sem þá breytir Em tóntegundinni um stundarsakir í frígískan skala frá E. Eftir þessa 11 takta er svo tónflutt í gegnum D dúr hljóm í G dúr tóntegund þar sem kátína og gleði ríkir. Þessi tvö ólíku efni renna þó ágætlega saman í höndum tónskáldsins.
 
Annar álfadans heyrist í 4. þætti þegar álfar ryðjast inn í bæinn á jólanótt og halda þar veislu. „Mannamál, hlátur og músík heyrist í fjarska. Færist nær. Inn kemur fólk skrautbúið, það hefur meðferðis drykkjarföng og ýmiskonar skraut. Neytir drykkjarins, býður Rannveigu, hún þyggur ekkert og annsar engu, þegar það talar til hennar. Það tekur nú að dansa“ (Dagfinnur Sveinbjörnsson, 1944, bls. 63).
 
 
mynd7.png
 

7: Dans - álfarnir koma inn (nr.44 4.þáttur).

Seinni álfadansinn inniheldur splunkunýjan kafla og tónrænu skilaboðin þar eru ekki lengur „gleði og kátína“. Hér á sér stað drungalegur dauðadans. Einstakt augnablik í óperettunni. Hér liggur nefnilega mikið undir, mögulega líf og limir Rannveigar og Skúla. Rannveig er ein heima og freistar þess að bjarga Skúla úr álögum á meðan hulduvættir dansa allt í kringum hana með drykkjarföng og freistingar. Í hinu 15 takta langa dauðadans stefi er tóntegundin nokkuð óræð, en virðist byrja á V sæti í A moll. Hún ferðast þaðan á i - #iv° - II - v á sex töktum. Næsti frasi stekkur svo tiltölulega óundirbúið í B moll laghæfan skala og ef við lítum á þetta sem tónflutning í B moll er hljóma röðin sem þar verður til i - V - I - iv - V - iv - V - iv - III+ - iv - i. Forslags nótur leggja áherslu á lækkaðar 5undir, stórar 3undir í minnkuðum hljómum og litlar 6undir í dúr og moll hljómum. Í stuttu máli sagt er mikið um ómstríður, krómatískar tengingar og minnkaða hljóma sem ásamt þrískiptum takti leggja öll lóð á vogarskálarnar við að skapa drungalega vals stemmingu, sem er leidd áfram af greinilegri, þó síbreytilegri, laglínu.
 
Hið káta og ljetta
„Ei ber þó að skilja þessi orð mín svo, að öll músikkin í þessari óperettu sje þunglamaleg. Því fer fjarri, því þau lög, sem tónskáldið hefir að öllu leyti frumsamið, eru ljett og leikandi og í ágætu samræmi við eðli „óperettunnar“, - hinn ljetta gleðileik“ (Sigurður Grímsson, 1944).
 
Eitt af því sem stendur uppúr eftir yfirferð á tónlistinni, sem eitt af aðaleinkennum óperettunnar Í álögum, eru laglínur tónskáldsins Sigurðar Þórðarsonar. Þær eru fjölmargar, fjölbreyttar, innihalda fim stökk og ágætis tónbilabreidd margar hverjar, oft um og yfir tíund. Í „Nú í háum hamrasal“ í 3. þætti syngur Skúli jafnvel yfir stærra svið en það, eða frá einstrikuðu D uppá tvístrikað A, sem er tólfund. Sigurður Þ. nýtir sér raddsvið söngvaranna. Laglínurnar eru einnig aðlaðandi að því leyti að þær eru margar nægilega aðgengilegar svo að flestir söngvarar ættu að geta lært þær, en það er líklega aðeins á færi reyndra og lærðra söngvara að flytja þær eins og til var ætlast.
 
mynd8.png
 

8: Blaðsíða úr „Mig heilla fjarlæg fjöll“ í 1.þætti. Rannveig og Skúli syngja tilþrifamikinn dúet þar sem tónar og orð skarast á og renna saman á víxl. Það þarf gott tónlistarfólk til að flytja svona tónlist svo sómi sé að.

Í hinum kátu og léttu lögum hefur Sigurður Þ. gegnumgangandi hljómrænt stílbragð. Í dúr tóntegund notar hann reglulega m.a. II (annað sæti dúr) og III (þriðja sæti dúr)[8] til að undirstrika hughrif í ljóðum Dagfinns með bjartari tónlit. Slíkt má heyra og sjá í „Mig heilla fjarlæg fjöll“ þar sem II í G dúr er notaður til að lyfta „þar reist er hamrahöll“ og „við heyrum hörpuslátt“.
 
Í „Ég er ímynd fjallkonunnar“ 1. þætti syngur Rannveig „Ég blessa mína bernskugrund / og bind við hana tryggð, / hin tignu fjöll við firði´ og sund, / sem frjórri skýla byggð.“ Sigurður Þ. undirstrikar orðin „tignu“ með II og „frjórri“ með III í C dúr tóntegund. III heyrist einnig á orðinu „smáð“ í línunni „Mín aldna, fagra Ísastorð skal aldrei hædd né smáð.“ Þetta virðist vera mjög meðvituð hljómræn ákvörðun hjá tónskáldinu. Að setja annað og þriðja sæti dúr sem hljómrænt umhverfi þessara orða eikur á áhrifamátt og staðfestu Rannveigar. Orðinu „smáð“ er hreinlega ýtt upp og öll orð og tónar í frasanum á undan stefna áfram af sömu ákveðni og Rannveig sjálf gerir í gegnum alla óperettuna.
 
mynd9.png
 

9: Fjórir taktar úr laginu „Ég er ímynd fjallkonunnar“ 1.þætti.

Hið káta og létta virðist eiga vel við Sigurð Þórðarson. Hann tengir (oftast) vel saman dramatískar aðstæður og tónræna framvindu. Ýmis önnur dæmi finnast um þetta í óperettunni. Sjá lengri útgáfu af þessari ritgerð með fleiri tóndæmum á heimasíðu höfundar: http://helgiingvarsson.com/ialogumrannsokn
 

Að leikslokum: þjóðlegur stíll?

„Að leikslokum voru höfundarnir, leikstjórinn og hljómsveitarstjórinn hyltir sjerstaklega af leikhúsgestum og leikendurnir kallaðir fram hvað eftir annað, og svo mikið blómaregn fjell yfir listamennina, að annað eins mun tæplega hafa sjest hjer áður. Þegar á alt er litið, verður ekki annað sagt, en að óperettan hafi tekist ágætlega, bæði frá hendi höfundanna og annara, er að henni standa og sje þeim til hins mesta sóma. [...] hún er skemtileg og útbúnaður allur hinn glæsilegasti“ (Sigurður Grímsson, 1944).
 
Það er margt merkilegt að finna í baksögu, handriti og tónlist óperettunnar Í álögum og óhætt er að segja að þar sé mikið um þjóðleg þemu, í sögu og í tónlist. En hefði verið hægt að ganga lengra? Hvergi er hægt að sjá nein ummerki um t.d. rímur eða tvísöng, en þeir tónlistarstílar eru íslenskur tónlistararfur og eru hvor um sig á margan hátt einstök íslensk fyrirbrigði. Rímurnar voru um tíma umfangsmesta grein íslenskrar ljóðagerðar „og voru kveðnar, en að kveða rímu merkir að syngja með nokkuð sérstökum hætti að því er tekur til raddbeitingar og raddhreims“ (Jón Þórarinsson, 2012, bls. 171). Rímurnar, hin íslensku hetjuljóð, hafa verið taldar séríslensk tegund söguljóða (ibid, 185). Tvísöngurinn er ekki síður merkilegur. Frægasta tvísöngslagið er Ísland, farsælda frón. Baldur Andrésson segir: „lagið er ágætt sýnishorn af því, hve fögur, frumleg og svipmikil þessi lög eru og gjörólík þjóðlögum annarra þjóða“ (Baldur Andrésson, 2008). Séra Bjarni Þorsteinsson tekur í svipaðan streng: „...á Íslandi hefur kvintsöngurinn - tvísöngurinn - lifað í meira en 1000 ár, og lifir þar enn í dag góðu lífi, þótt ekki sje hann nærri því eins almennur og fyr“ (Bjarni Þorsteinsson, 1906, bls. 767-8).
 
Áhugavert hefði verið ef þessir tónlistarstílar hefðu fundist í Í álögum, en höfundum óperettunnar til varnar þá var og er lítið sem ekkert vitað um hin fyrstu rímnalög (Jón Þórarinsson, 2012, bls. 187) og endurkoma þess frásagnastíls gerðist ekki fyrr en seinna með t.d. Steindóri Andersen og Hilmari Erni Hilmarssyni. En hægt er að áætla að sú tónlist sem var vinsæl á Íslandi á þeim tíma er Í álögum gerist (síðari hluta 18. aldar) hafi verið þjóðleg söngtónlist, s.s. rímur og tvísöngslög. Ein af ástæðunum fyrir því að Sigurður Þ. innleiddi ekki þessa þjóðlegu tónlistarstíla inn í tónlistina gæti verið sú að undir lok 19. aldarinnar voru íslensk þjóðlög smáð og fyrirlitin af leiðandi mönnum í sönglífi þjóðarinnar (Baldur Andrésson, 2008). Þar sem Sigurður Þ. er að alast upp á þeim tíma hefur hann ef til vill ekki sloppið við þau áhrif. Mögulega var vænlegra til vinsælda fyrir hann að semja tónlist byggða á nútímastraumum heldur en að grípa til „gömlu laganna“ sem voru við það að hverfa.
 
Í þessa ritgerð hefur verið tekið saman það helsta er við kemur því sérstaka og þjóðlega í óperettunni Í álögum. Dregið var fram og skoðað hvernig efnistökin tengjast stjórnmála sögu Íslands og menningarlegum arfi þjóðarinnar í orði og tónum. Svo virðist sem Dagfinnur og Sigurður hafi ekki einungis verið undir áhrifum frá þjóðlegum straumum heldur hafi hreinlega fengið vissar hugmyndir beint að láni úr þjóðararfinum. Hluti verksins er því litaður dökkum, þjóðlegum, og á vissan hátt hástemmdum litum sé litið til þess að verkið var frumflutt á lýðveldis ári þjóðarinnar. En allt þetta gefur Í álögum nokkra sérstöðu sé litið til vinsælla evrópskra óperettu bókmennta; margar af vinsælustu óperettum sögunnar velja sér almennara og léttara viðfangsefni séu þær dregnar saman í kjarna sinn. La belle Hélène (1864), La vie parisienne (1865) og La Périchole (1868) eftir fransk-þýska tónskáldið Jacques Offenbach eru gamanverk sem byggja á skopstælingum, gamanleikritunum, og röðum farsakenndra atburða. Die Fledermaus (1874) með tónlist eftir Johann Strauss II, Die lustige Witwe (Káta ekkjan) (1905) eftir Franz Lehár og Ciboulette („Graslaukur“) eftir Reynaldo Hahn (1923) (svo nokkur dæmi séu tekin) fjalla í stórum dráttum um kómíska misskilninga, ástir, framhjáhöld og léttúðuga pretti.
 
Undirritaður ætlar sér ekki að skera endanlega úr um hér hvort að óperettan Í álögum búi til einhverskonar fyrirmynd að þjóðlegu, íslensku tónleikhúsverki. Þjóðlegur stíll, samkvæmt tónvísindamönnunum Marina Frolova-Walker og Carl Dahlhaus, gerir hug ákveðins hóps fólks áþreifanlegan og er álitinn sem tjáning ákveðinnar tilveru. Þjóðlegur stíll er ekki endilega eitthvað sem höfundar geta ættleitt í verkum sínum upp á sitt eindæmi. Frolova-Walker bendir okkur á að aðeins hin breiða þjóðlega umræða geti skorið úr um hvort að ákveðið verk eða stíll teljist „þjóðlegur“. Tónskáld og handritshöfundar (og greinarhöfundar) geta aðeins reynt sitt besta til að komast að í þeirri umræðu með því að senda frá sér þjóðleg verk sem aðrir telja þess virði að ræða (Frolova-Walker, 2014). Það er þjóðin sem á síðasta orðið.
 
Þetta er stytt útgáfa af ritgerðinni. Fleiri dæmi úr handriti og söngskrá, ásamt ítarlegri sagnfræðilegri umgjörð, má finna í lengri útgáfu ritsins á heimasíðu höfundar: http://helgiingvarsson.com/ialogumrannsokn
 
 
Höfundur er tónskáld, stjórnandi, söngvari og fræðimaður.
Rannsókn og skrif þessi voru styrkt af Starfsmenntunarsjóði FT og FÍH
og Styrktarsjóði Vinafélags Íslensku Óperunnar.
 
---
 
HEIMILDASKRÁ
Baldur Andrésson (2008). Tónlistarsaga Reykjavíkur: 1800-1950.
Bjarni Þorsteinsson. (1906). Íslenzk Þjóðlög. Kaupmannahöfn.
Dagfinnur Sveinbjörnsson. (1944). Í álögum: handritið.
Frolova-Walker, M. (2014). The Language of National Style. Í H. M. Greenwald (Ritstj.), The Oxford Handbook of Opera. Oxford University Press.
Gísli Gunnarsson. (1987). Upp er boðið Ísaland: einokunarverslun og íslenskt samfélag 1602-1787. Reykjavík: Örn og Örlygur.
Jón Árnason. (1954). Íslenzkar þjóðsögur og ævintýri. Reykjavík: Bókaútgáfan Þjóðsaga.
Jón Þórarinsson. (2012). Íslensk tónlistarsaga 1000-1800. Reykjavík: Tónlistarsafn Íslands.
Scholes, P. A. (1991). The Oxford Companion to Music. Oxford & New York: Oxford University Press.
Sigurður Grímsson. (28. apríl 1944). Í álögum: Óperetta í 4 þáttum eftir S. Þórðarson og D. Sveinbjörnsson. Sótt 31. janúar 2022 frá Morgunblaðið: https://timarit.is/page/1251666#page/n3/mode/2up
Sigurður Þórðarson. (1944). Í álögum: söngskrá.
Valdimar Hafstein. (2000). The Elves' Point of View: Cultural identity in contemporary Icelandic elf tradition. Fabula, 89-90.
 
 
 
 

[1] Það er erfitt að átta sig á þeim álfakonum sem birtast ungmennunum í verkinu; Það er ekki alveg ljóst hvort um sé að ræða sömu persónuna í hvert sinn. Í inngang að handritinu skrifar Dagfinnur upp persónur sögunnar en þar kemur aðeins fram ein álfkona og það er „dóttir álfakonungs“ en ekkert er minnst á neina „veru“ né „álfakonu í bláum kirtli“, né „álfamær“, en allar þessar persónur koma fram undir þessum titlum í annaðhvort handritinu og/eða söngskránni. Eftir vangaveltur ákvað ég að skrifa samantektina með það að leiðarljósi að þetta væru allt mismunandi álfar, en á endanum er það undir þeim komið sem setur verkið á svið næst að ákveða hvernig skal skipuleggja þessar hulduvættir í hlutverk. Að lokum er vert að minnast á að sá sem ég hef kosið að kalla „hinn fegursta riddara“ í samantektinni minni í 4. þætti er ýmist kallaður „tröll“, „komumaður“ og „útilegumaður“ í handriti og söngskrá. Álfakonungur segist breyta honum í „hinn fegursta riddara“ og þess vegna held ég mig við þann titil.
[2] Þetta stangast á við það sem stendur í fyrstu leyfisskrá einokunarverslunarinnar frá 1602 en þar var að finna ákvæði um að allir þátttakendur í versluninni skyldu virða lög og reglur landsins, „enda héldu kaupmenn íslensk lög og íslenskar venjur mjög í heiðri“ segir Gísli Gunnarsson. Ef til vill hefur þessi lögbundna virðing ekki enst 18.öldina. Gísli gefur okkur ástæðu fyrir þessu: „Kaupmenn áttu aðeins að dveljast á Íslandi um hásumarið og þeim var ekki leyft að taka þátt í íslenskum atvinnuvegum í nokkrum verulegum mæli“ (Gísli Gunnarsson, 1987).
[3] Vísan er ekki eftir Dagfinn, en hún finnst m.a. í þjóðsögunni „Tungustapi“. „Ríðum og ríðum, / það rökkvar í hlíðum; / ærum og færum / hinn arma af vegi, / svo að hannn eigi / sjái sól á degi, /sól á næsta deg.“ (Jón Árnason, 1954, bls. 33).
[4] Tónstef sem fylgir ákveðinni persónu eftir. Oft notað í óperum.
[5] M.a. í 3. þætti í „Heill þér konungur“ (í undirspili), Heill þér, konungsefni“, „Hamrahallir skjálfa“ og í 4. þætti í „Hve gaman er á fjöllunum“.
[6] Það er ekki víst afhverju hún syngur þetta - þessi texti finnst ekki á þessum stað í sögunni í handritinu - en hún hlítur að eiga við að það eigi að æra Rannveigu.
[7] Á upptöku frá 1957 má heyra þetta stef leikið á djúp strengjahljóðfæri.
[8] Bæði þessi sæti eru venjulega moll í dúr tóntegund: ii (D - F - A) og iii (E - G - B). SÞ notar sætin hinsvegar reglulega sem dúr: II (D - Fís - A) og III (E - Gís - B).

ÞRÆÐIR - TÍMARIT UM TÓNLIST

Þræðir - forsíða

Tölublað 7

TÖLUBLAÐ 7

Um höfunda