Þverfagleiki

Skiptar skoðanir eru á því hvað þverfagleiki er en að mínu mati er eitt helsta einkenni þverfagleikans samþætting (e. integration). Þegar fög – og þá sérstaklega aðferðir, tækni, hugtök og sjónarhorn – renna saman og erfitt eða jafnvel vonlaust getur verið að rekja eða aðgreina fögin innan e-s afraksturs, þá er búið að opna nýtt svæði til könnunar sem er afsprengi samþættingar. Þetta mætti því útlista svo og segja að þverfagleikinn sé áskorun á fögin eða veggi þeirra og krefst þess að nýrra samþættaðra lausna sé leitað. Hins vegar mætti líka segja að þverfagleiki sé hrein og bein innleiðing á tækni, leikni, eða aðferð úr einu fagi yfir í annað, sem er kannski eðlilegur (sam)vöxtur faganna. Julie Thompson Klein talar um þverfagleikann sem leið til að leysa vandamál og svara spurningum sem ekki er hægt að leiða til lykta með neinni einni aðferð eða nálgun, m.ö.o. eitt fag nær ekki að fanga viðfangsefnið.[11] 

En þetta með samþættinguna finnst mér áhugavert. Hefðbundin leikhústónlist er ekki þverfagleg því maður getur auðveldlega aðgreint tónlistina frá heildinni og allar þær aðferðir sem stuðst var við, samþættingin er í lágmarki. Verkið Maulwerke[12] eftir Dieter Schnebel er hins vegar mun erfiðara viðureignar þegar aðgreina á fögin sem stuðst er við, þar renna saman hljóð, bendingar/gestúrur, samhengi hreyfinga og látbragð tónlistar án tónlistar, upplifunin reikar og maður á erfitt með að skilgreina verkið sem tónlist eða leiklist, því það er einmitt hvorugt; það leitar á nýtt þverfaglegt svæði. Erfitt er einnig að átta sig á aðferðunum nákvæmlega því þær eru einmitt ákveðinn samruni á tónsmíðaaðferðum, leikhúsi, dans- og mime-aðferðum, og eflaust fleiru. Vökvakenndur bræðingur aðferða er umbreyting sem svipar til þess er litir blandast og nýr litur lítur dagsins ljós. Mætti því líka segja að þverfagleikinn ögri aðferðum, tækni og hugtökum innan faganna og á sama tíma hugsanlegum skilgreiningum þeirra með þessari samþættingu (þetta er eitthvað sem fjölfagleikinn lætur yfirleitt afskiptalaust). Iðkendur þverfagleikans þurfa því yfirleitt að afla sér þekkingar á a.m.k. tveimur fögum sem getur augljóslega leitt fólk út úr öruggum ramma fagsins eins og Roland Barthes talar um í sinni skilgreiningu:

„Interdisciplinarity is not the calm of an easy security; it begins effectively… when the solidarity of the old disciplines breaks down… in the interests of a new object and a new language neither of which has a place in the field of the sciences…[13] 

Skipta má þverfagleika í tvennt og tala um þröngan eða breiðan þverfagleika. Þröngur væri þá þar sem skyld fög mætast, eins og t.d. tvö listform þar sem aðferðir eru að einhverju leyti svipaðar, t.d. verkið Vagina Painting[14] eftir Kubota sem getur verið gjörningur eða myndverk, eða bæði/hvorugt. Verkið mitt Schumann-Sculpture (remnants + deracination)[15] (mynd 1) bræðir saman skúlptúr og nótnaritun og umbreytast tilheyrandi aðferðir í ferlinu. Lokaniðurstaðan er skúlptúr sem hefur mótast af ákveðnum nótnaritunaraðferðum sem voru þróaðar í allt öðrum tilgangi en tóku breytingum í formi skúlptúrs. Skúlptúrinn er hvorki nótnaritun né tónlist (í hefðbundnum skilningi) en ber samt sterkan keim af þeim og getur því þetta talist vera dæmi um það sem Klein kallar mærishlut (e. boundary object) sem er fyrirbæri á mörkum ákveðinna faga.[16] 

Þegar þverfagleikinn lætur sem best skapast ný heild með umbreyttum aðferðum og nýju samhengi aðferða. Þannig getur þverfagleikinn jafnvel alið af sér nýtt fag, því nýr heimur getur 

opnast sem hægt er týnast í. Tæknileg listasaga (e. Technical Art History) getur talist sem sér fag, eða þá undirgrein listasögunnar, þar sem vísindalegum aðferðum er beitt, eins og t.d. röntgen myndatöku, til að leiða í ljós nýja forsögu málverka. Lífupplýsingafræði (e. bioinformatics) er annað dæmi um nýtt svið rannsókna sem myndaðist út frá samþættingu líffræðinnar og tölvunarfræðinnar.

Ekki er hugmyndin að velta hér upp öllum birtingamyndum þverfagleikans en til að varpa ljósi á ólík sjónarhorn vil ég nefna að þrenns konar afstaða myndaðist gagnvart þverfagleikanum í upphafi þessarar aldar:

(1) Verkfæra-þverfagleiki (e. instrumental interdisciplinarity), þar sem einblínt er á aðfengnar aðferðir og yfirfærslu verkfæra úr öðrum fögum til að leysa ákveðin vandamál. Hér er ekki verið að flækja málin með þekkingarfræðilegum vangaveltum heldur notar maður bara það sem virkar best hverju sinni og aðlagar aðstæðum.

(2) Hugtaka-þverfagleiki (e. conceptual interdisciplinarity), einblínir á lausn flókinna vandamála en keppist einnig við að skilja hvernig þverfagleikinn birtist, hvernig samþætting aðferða á sér stað, eða hvernig ferlið tekur breytingum, og þá hvernig þverfagleikinn tengist fögunum sem um ræðir hverju sinni. Til viðbótar er hér lögð áhersla á að iðkendur hafi öruggan grunn og skilning/þekkingu á þeim fögum sem samþætta á.

(3) Gagnrýnis-þverfagleiki (e. critical interdisciplinarity), tekur hins vegar afstöðu gegn fögunum sem slíkum og hefur það markmið að umbreyta umhverfi menntunar og formbyggingu þekkingar. Þessi afstaða tengist að ákveðnu leyti því sem kallað er post-disciplinary sem er pólitísk afstaða gegn núverandi skipulagningu menntastofnana í fög, greinar, deildir, fagsvið og fræðasvið, o.s.frv..
 

Hefur þverfagleikinn takmörk? Er hægt að samþætta endalaust? Það má vera en þegar ekki er nóg að leggja fögin þvert yfir hvort annað og láta aðferðir blandast þá er hreinlega hægt að horfa í gegnum hin ýmsu fög með ákveðnum hugtaka-gleraugum. Þá lendum við í því gegnumfaglega (e. transdisciplinary) sem einkennist af sameiginlegum útgangspunkti eða 

sjónarhól sem er þannig séð hafinn yfir fögin sem slík. Þetta 21. aldar fyrirbæri á sér engin takmörk og mótast af heildrænum (e. holistic) hugsunarhætti. Hér er horfið frá -ology viðskeytinu, sem tók mið af fræði viðfangsefnisins, og í staðinn er oft talað um hinar ýmsu stúdíur (e. studies; cultural studies, international studies, visual studies, sound studies, etc.).

Gott dæmi um gegnumfagleika er svokölluð hljóðmenningarfræði[19] (e. Sound Studies). Þar er hljóðið útgangspunkturinn og miðast ekki við eitthvert ákveðið fag. Ekki er svo litið á að ákveðið fag eigi réttinn á því að taka eitthvað til skoðunar eða rannsóknar, þannig á tónlist eða hljóðlist ekki einkaréttinn á hljóði. Inn í þessa orðræðu kemur fólk/rannsakendur úr hinum ýmsu áttum því hljóð á sér stað í öllum fögum, greinum, heimum, afkimum, hvort sem um er að ræða menningu, ómenningu, örverusamfélög eða mannauðar plánetur, og getur nánari skoðun á þessum veruleikum leitt í ljós ýmsa sannleika og gefið okkur nýjan skilning og innsýn. Hljóðmenningarfræði er kannski ekki besta íslenskan því sound stúdíur miðast ekki endilega við menningarfræði (e. cultural studies) en áherslan í þessum gegnumfaglegu rannsóknum hljóðsins er á hvers konar orðræðu og urmul sjónarhorna. Hægt er að styðjast við hvaða aðferðir sem er, jafnvel listrænar aðferðir, og vettvangurinn getur verið hver sem er og aðkoman því úr hvaða átt sem er. Því er varla hægt að tala um fag þegar hið gegnumfaglega er annars vegar, ekki nema þau sem horft er í gegnum.

Gegnumfagleikanum er lýst vel í rannsóknarstofnunum nútímans eins og The New Centre for Research and Practice sem lýsir sínum gegnumfaglegu áherslum svona:

„the Transdisciplinary Studies Program explores this unique collusion between literature, poetry, anthropology, psychoanalysis, cultural studies, media theory, the arts, sciences, design, and vernacular knowledge by engaging with strategies that capture complexity, cultivate new ecologies of knowledge, and affect individual and collective transformations.[20] 

Hér er talað um ótakmarkað leynimakk (e. collusion) og samráð ólíkra faga innan nýrra vistfræða þekkingarinnar. Þetta er eflaust ný sýn á heiminn sem virðist taka við einstaklingum úr hvaða fagi sem er eða kannski bara þeim sem sjá veggi háskóladeildanna í vökvakenndu eða jafnvel gegnsæju formi?

Gegnumfagleikinn tekur þó ekki endilega afstöðu gegn fögum eða núverandi skipulagi menntastofnana þó eflaust séu þau sjónarmið eitthvað á lofti. Hægt er að líta á þetta sem viðbót, nýtt sjónarhorn á atferli sem draga fram ólík hlutverk eininga, smárra sem stórra (eins og hlutverk hljóðs í skurðlækningum). Niðurstöður slíkra rannsókna geta endurnært fögin og komið af stað nýjum hreyfingum innan þeirra. Nýjungar sem slíkar kalla ekki endilega á úreldingu fyrirrennara ef þeim er mætt með opnum hug.

 

Mjölfaglegt niðurlag - hugleiðing

Fög eða ekki fög er ákveðin þróunarsaga sem lýsir afstöðu mannsins til heimsins, hvernig sérfræðingurinn varð til og hvernig „breiðfræðingarnir“[21] koma til sögunnar. En það er kannski þriðji kosturinn, eins og víðar (og oft áður), sem þarf að fá sína sjálfsmynd viðurkennda sem bæði fag og ekki fag. Því ég vil meina að við þurfum á öllu þessu að halda; kraftmiklu starfi innan fagsins, nýjum samböndum milli faga, sjónarhól utan faga (þótt faglegur sé), og ákveðna heildarsýn á klabbið (fag, fjölfag, þverfag og í gegn). Þetta eykur samtal og skilning. Úrelding 

eru ekki endilega örlög allra faga en hvernig fög endurskipuleggja sig og aðlagast nýjum tímum leiðir óhjákvæmilega til þess að aðferðir, hugtök, tækni og kenningar taka breytingum og jafnvel úreldast og hverfa. Skipulag menntastofnana þyrfti að taka mið af þessu og hleypa í gang opnum leiðum, sem viðbót, innan hins hefðbundna umhverfis fagsviða, deilda, brauta og námslína. Jafnframt mætti setja á fót menntastofnanir sem hverfa alfarið frá þessu skipulagi og ala á nýrri heimsmynd handan faga.

Gegnumfagleikinn minnir óneitanlega á endurreisnarmanninn eða fjölfræðinginn (e. polymath) sem veður úr einu í annað en í þá daga voru fögin ekki einu sinni komin í barnsskóna og umhverfið í dag er gjörólíkt þar sem aðgengi menntunar og viðurkenning á fjölbreytni einstaklingsins og mannlífsins (svo við tölum ekki um flækjur nútímans) hefur keyrt af stað ný sjónarhorn og tilheyrandi breytingar. Þar að auki stöndum við hinum megin við sögu faganna og sérfræðinganna sem í raun byggðu stálveggi á milli sín á 20. öldinni (þó með undantekningum) og framleiddu gríðarlegt magn sérþekkingar. Að grafa slík göng inn í fögin með heimsýn eins fags í farabroddi getur leitt ýmislegt forvitnilegt í ljós (og á alveg rétt á sér[22]) en það getur einnig verið hættulegt og alið á þröngsýni. Þær hættur sem mannkynið stendur frammi fyrir í dag eru þess eðlis að öll fögin verða hreinlega að sameina krafta sína til að vinna gegn þeim, ný fög þurfa að myndast sem og iðkun handan faga, og kannski/vonandi eru þau orðin það fullorðin að treysta megi á það samtal.

---

[1]Klein, Julie Thompson, Interdisciplinarity: History, Theory, and Practice (US: Wayne State University Press, 1990), 104

[2]Foucault, Michel, Discipline and Punish: The Birth of the Prison (London: Penguin, 1991).